جه نكي جيهاني دووه م

جه نكي جيهاني دووه م

له دوای دۆڕاندنی ئه ڵمانیا له جه نگی جیهانی یه كه م له رێكه وتنه كه دا مۆركرابوو كه ئه ڵمانیا به تاوانی جه نگ له قه له م درا بوو ، وه ئه ڵمانیا ده بێ قه ره بووی شه رهه ڵ گیرساندن بدات . هه روه ها ئه ڵمانیا نابێ كه شتی جه نگ، فرۆكه ی جه نگی و زرێ پۆشی هه بێ وه جه یشه كه ی نابێ له 100،000 تێ په رێ ،وه ناوجه ی Rhenlandet ناوچه یه كی بێ جه ك بێ كه هیچ هێزێكی جه یشی لێ نه بێت . سه ره رای ئه ورێكه وتنه ش ئه ڵمانیا دوای هاتنی ‌هیتله ر بۆ سه ر كار توانی هێزێكی زۆر و ته قه مه نییه كی باش كۆبكاته وه بۆ ئه وه ی بتوانێ په لامار بباته سه ر ووڵاتانی تر . ئه وه بوو له ساڵی 1938 ئه ڵمانیا نه مسا و چیكۆسلۆفاكیای داگیر كرد . فه ره نساو بریتانیا ده نگیان نه كرد تا ئه وكاته ی هێرشی كرده سه ر پۆلێن .ئه وه بوو له رێكه وتی 1/9/1939 جه یشی ئه ڵمانی كتوپڕ هێرشی كرده سه ر پۆلێن. پۆڵێن ئه وكاته بێ هێز بوو به دماوه ی چه ند هه فته یه ك پۆڵێنیشی گرت به سه ر په رشتی Adof flitul ده یه ویست تۆڵه ی دۆرانی شه ری یه كه می جیهانی بكاته وه . له ێكه وتی 4 مانگی 9 ساڵی 1939فه ره نسا و بریتانیا بانگه وازی شه ریان ده ركرد. له رێكه وتی 1/4/1940 ئه ڵمانیه كان هێرشیان كرده سه ر دانیمارك و نه رویج ،دوای ئه وه ی ئه ڵمانیا ده ستی كرد به جم وجۆڵ له به ره ی جه نگ له رۆژئاوا. فه ره نسا چووه ناو خاكی به لجیكاوه بۆ ئه وه ی ڕێگا له ئه ڵمانیا بگرێت بۆ ناو خاكی فه ره نسا. به ڵام ئه ڵمانیا به هاو كاری ئیتاڵیا شه ره كه ی به هێزتر كرد له قۆڵیی كه ناڵی بریتانی. مه به ستی ئه ڵمانیه كان بڕینی په یوه ندی بریتانیه كان بوو له گه ڵ ده رییای ناوه ڕاست. ئه وه بوو ئه ڵمانیا له ڕێگه ی لیبیاوه چووه ناو مسرو رێگای له بریتانیه كان گرت. هێرشه كه ی ئه ڵمانیا هێزه هاوپه یمانه كانی له یه ك دابراند به هۆی هێرش كردنه سه ر كه ناڵی ئینگلیزی. ئه ڵمانیا هێرشی برده سه ر فه ره نسا وهێزی فه ره نسا و بریتانیای تێكشكاند و فه ره نسای داگیر كرد. له هه مان كاتدا ئیتالیا به سه رۆ كایه تی Mussolinis ده ستی به شه ر كرد شان به شانی ئه ڵمانیا و هێرشی كرده سه ر یۆنان به ڵام سه ر نه كه وت بۆیه پێویستی به یارمه تی ئه ڵمانیا بوو ، بۆیه ئه ڵمانیا شه رێكی كه ی ده ست پێ كرد له قۆڵێكی تره وه و به بێ به رگری زۆر یوغسلافیا و یۆنانی گرت له سالێ 1941 .
ئه ڵمانیا به ها وكاری ئیتالیا توانی زۆر ووڵاتانی ئه وروپی بگرێت ، ئه وه بوو له ساڵی 1941 به ناو خاكی سۆڤیه ت كه وت به ڵام توشی به رگریه كی روسی زۆر بون چه ندملیۆن كه س كوژرا له هه ردولاوه .
یابانیه كان خۆیان خسته ناو هاوپه یمانانی ئه ڵمانیاو ئیتالیا ، له مانگی 12ی 1941 فرۆكه جه نگیه كانی یابان بۆمبارانی كه شتیه ده ریاكانی ئه مریكی كرد له ده ریای هادی له هاڤایی، Hawaii , یابان ده ستی كرد به داگیركردنی چه ند جزیره یه ك له ده ورو به ری ده ریای هادی
ئه وه ش وای كرد ئه مریكایه كان ناوكێشه ی جه نگی جیهانی دووه م. ئه وه بوو ئه مریكا هاته ناو ڕیزی هاوپه یمانان یه كێتی سۆڤیه ت ،بریتانیاو، فه ره نسا. ئه مریكا سه ركه وتنی به ده ست هێنا به سه ر یاباندا . له ساڵی 1942 هێزی ئه ڵمانیاو ئیتاڵی ده یان ویست له ده ریای ناوه راسته وه كه ناڵی سویس بگرن وه له وێشه وه به ره و كه نداوی عه ره ب بڕۆن. به ڵام له وێ توشی به رگرییه كی دژوار بون و نه یان توانی به ره وپێش بڕۆن، ناچار له ساڵی 1943 ئه ڵمانیاو ئیتاڵیا بۆ دواوه گه ڕانه وه بریتانیه كان سه ر كوتن.
له مانگی 6ی 1944 هێزی هاوپه یمانی فه ره نساو بریتانیا ئه مریكا هێرشیان كرده ئه وبه شه ی ئه وروپا كه ئه ڵمانیا داگیری كرده بوو . ئه وه بوو له ساڵی 1945 توانیان خۆیان له روباری Rehn بپه رنه وه و بچنه ناو ئه ڵمانیا . وه له لاێكی تره وه روسیه كان له رۆژ هه ڵاته وه هه ره سیان به ئه ڵمانیه كان هێنابوو. ئه ڵمانیاكان له دوو قۆله وه گه مارۆ درابون و بۆ هۆی ئه وه ی خۆیان بده نه ده ست. هه ر هه مان رۆژ Hitller خۆی كوشت له ناو كونی عه شارگای بینای حكومه ته كه ی خۆیدا. هێزه هاوپه یمانه كان سه ركه وتن به سه ر ئه ڵمانیادا. یا بان كه تا ساڵی 1945 چه ند دورگه یه كی له ده ریای ئارام (هادی) دا گیر كردبوو، ئه مریكا به بۆمبی ئه تۆمی بۆمبا با رانی Hiroshima و Nagasaki كرد. یه كه م بۆمب له 6-8-1845 كه به ری دایه وه سه ر هیرۆشیما، دووه م بۆمب له 9-8-1945 كه به ری دایه وه سه ر ناگازاكی. داشنرابوو كه بۆمبی سێیه م بهاوێ له ڕێكه وتی 24-8-1945 باڵام ئه مریكا رایگرت. مه به ستی ئه مریكیه كان له ولێدانه كێشانه وه ی یابان بوو له وشوێنانه ی كه داگیری كردبوو، ئه وه بوو دوای یه ك دوو رۆژ یابان هێزه كانی كێشایه وه و ئه مرعكا سه ر كه وت. له هێرۆشیما 90،000 كه سی كوشت ، له و شوێنه ی كه بۆمبه كه ی لێ كه وته خواره وه بوو به تێكدانی 2 كم به چوار ده وری خۆیدا.
جیهان له كاتی شهڕی جیهانی دووه م دا .
عه ره به كان : ووڵاته عه ره به كان ئامانجیان ئه وه بوو كه سه ر به خۆی خۆیان وه ربگرن. چونكه ئه وان له ژێر ده سته ی فه ڕه نسا و بریتانیا بوون.فه ڵه ستینیه كانیش شه ڕیان ڕا گرت له گه ڵ ئسرائیل به هیوای ئه وه ی دوای شه ر سه ر به خۆی وه ر بگرن.
كورده كان:
جوله كه كان: جوله كه كان یارمه تی بریتانیه كانیان ده دا له دژی ئه ڵمانیا، له بری ئه و هاری كاریه بوون به سه ر به خۆ. ئه ویش له به ر دو هۆی سه ره كی بوو. 1: ئه و ڕاو نان و كوشتن و غه دره ی كه هیتله ر به سه ر جوله كه كانی داهێنابوو ، وای كرد كه له بری ئه و غه دره و قڕان پێ كردنه بریتانیاو هێزه هاو په یمانه كان جڵه وی سه ربه خۆییان بۆ جوله كه كان شل كرد. 2: له ساڵی 1939 بریتانیا پلانێكی دارشتبوو كه نازنا وی « كتێبی سپی »بوو بۆ ، به گوێره ی ئه و كتێبه ووڵاتی فه ڵه ستین دروست بێت له پاش 10 ساڵ، وه فه ڵه ستینیه كان و جوله كه كان حكومه ت به ش بكه ن له ناو خۆیاندا. به ڵام جوله كه كان و فه ڵه ستینیه كان به م پلانه ڕازی نه بوون.
كه شه ر ته واو بوو زۆربه ی ووڵاتانی ئه وروپا تێك و پێك درابوون به هۆی شه ره وه زیاتر له 45 میلیۆن خه ڵك كوژرا.
به مه ش شه ڕ ی جه نگی جیهانی دووه م كۆتای پی هات...
دوای شه ڕ ی جه نگی جیهانی دووه م دوو زل هێز ده سته ڵاتی جیهانیان گرته ده ست ئه ویش یه كێتی سۆڤیه ت و ئه مریكا بوو.

ئه ڵمانیا ئه م وڵاتانه ی داگیركرد
نه مسا......................1938.
چیكۆسلۆڤاكیا..............1939.
پۆلۆنیا......................1939.
دانیمارك....................1940.
نه رویج.....................1940.
هۆڵاند.......................1940.
به لجیكا....................1940.
فه ره نسا...................1940.
بوڵغاریا....................1941.
یوغسلافیا..................1941.
یونان.......................1941.
یه كێتی سۆڤیه ت.........1941.
فینلاند......................1941.
ڕۆمانیا.....................1941.
هه نگاریا..................1941.
ئێستلاند...................1941.
لیتلاند.....................1941.
لیتاوێن....................1941.